Büyük Han |
 
|
Lefkoşa’nın geleneksel ticaret merkezlerinden biri olan Asmaaltı Meydanı’nın güney-batısında bulunan Büyük Han, sadece Lefkoşa’nın değil, tüm Kıbrıs’ın en büyük şehir içi ticaret hanı idi. Osmanlı Döneminden günümüze gelebilen iki handan biri olması itibariyle kültür tarihimizde ayrıcalıklı bir yeri vardır. Bursa’daki Koza Han örnek alınarak yapılmıştır. Yapımıyla ilgili olan bir belge günümüze kadar gelmiştir.
Sultan Selim’in Ayasofya Camisine vakıf olarak yaptırdığı dükkânların 1572-1579 yılları arasında Kıbrıs Beyler Beyi olan Sinan Paşa tarafından yıktırıp, yerine bir kervansaray yaptırdığının Sultan Selim’e bildirmesi üzerine, padişahın Kıbrıs Defterdarı ile Lefkoşa ile Gülnar kadılarına (Osmanlı İmparatorluğunda, kazaî ve adlî yetkisi olan kimse) gönderdiği 5 Ocak 1577 tarihli hükümde, yaptırılan kervansarayın vakfa gelir sağlaması halinde padişah adına satın alınması, eğer vakfa faydası yok ise yıkılıp yerine eskiden olduğu gibi dükkânların yapılması istenmiştir. İlkin Haramein Vakfı altındaki Sultan Selim Vakfı’na kayıtlı iken, daha sonra Mazbuta Vakıf kapsamına girmiştir.
Yapıldığı dönemde ‘’Yeni Han’’ adıyla bilinmesine karşın, özellikle Alanya’dan gelen tüccarların konaklama yeri olması nedeniyle ‘’Alanyalılar Han’’ olarak da bilinmekteydi. Ancak XVII. yüzyılda hemen bitişiğindeki Asmaaltı Meydanı’na küçük ölçekli Kumarcılar Hanı’nın yapılması üzerine, halkın kıyaslaması sonucu, ‘’Büyük Han’’ adıyla anılmaya başlanmıştır. 1878 – 1903 yılları arasında İngiliz Sömürge İdaresi tarafından hapishane ile Zaptiye Merkezi olarak kullanılmıştır. Destanlara da konu olan kanun kaçaklarından Hasan Bulliler ile Tabur İmam Tekkesinin kurucusu olan Cezayirli Tabur İmam’ın burada hapis yattıkları kaydedilmektedir.
1903 – 1947 yılları arasında han olarak orijinal işlevini sürdürmüştür. 1947 – 1962 yılları arasında odaları yoksul ailelere kiralandığından küçük bir mahalleyi andırmaktaydı. 1982 – 2002 yılları arasında restore edildikten sonra Kıbrıs’a özgü el sanatlarının üretip satıldığı bir merkez olarak hizmete sokulmuştur.
Yaklaşık kare planlı ve iki katlı bir yapıdır. Ortadaki açık avlunun etrafını, önlerinde çapraz tonozlu revaklar bulunan tonozlu odalar çevrelemektedir. Alt kat odaları ticarethane, üst kat odaları ise otel olarak kullanılmaktaydı. Alt ve üst katlarda 68 oda, doğu girişindeki revakların gerisinde ise tek katlı 10 dükkân bulunmaktadır. Asmaaltı meydanına açılan doğudaki ana giriş kapısının iki yanındaki revaklarda hayvanlara ait yem ve su yalakları bulunmaktaydı. Hanın yüksek kemerli olan batı kapısı develerin hana girmelerine kolaylık sağlamaktaydı.
Hanın orta avlusunda sütunlar üzerinde yükselen bir köşk mescidi bulunmaktadır. Anadolu’daki benzer örneklerden yararlanarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Mescit’in altında bir su deposu vardır. Köşk mescidinin güneybatısındaki mezarın kime ait olduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, mescitte ibadet ederken vefat eden eşraftan birine ait olduğu sanılmaktadır.
Sultan Selim’in Ayasofya Camisine vakıf olarak yaptırdığı dükkânların 1572-1579 yılları arasında Kıbrıs Beyler Beyi olan Sinan Paşa tarafından yıktırıp, yerine bir kervansaray yaptırdığının Sultan Selim’e bildirmesi üzerine, padişahın Kıbrıs Defterdarı ile Lefkoşa ile Gülnar kadılarına (Osmanlı İmparatorluğunda, kazaî ve adlî yetkisi olan kimse) gönderdiği 5 Ocak 1577 tarihli hükümde, yaptırılan kervansarayın vakfa gelir sağlaması halinde padişah adına satın alınması, eğer vakfa faydası yok ise yıkılıp yerine eskiden olduğu gibi dükkânların yapılması istenmiştir. İlkin Haramein Vakfı altındaki Sultan Selim Vakfı’na kayıtlı iken, daha sonra Mazbuta Vakıf kapsamına girmiştir.
Yapıldığı dönemde ‘’Yeni Han’’ adıyla bilinmesine karşın, özellikle Alanya’dan gelen tüccarların konaklama yeri olması nedeniyle ‘’Alanyalılar Han’’ olarak da bilinmekteydi. Ancak XVII. yüzyılda hemen bitişiğindeki Asmaaltı Meydanı’na küçük ölçekli Kumarcılar Hanı’nın yapılması üzerine, halkın kıyaslaması sonucu, ‘’Büyük Han’’ adıyla anılmaya başlanmıştır. 1878 – 1903 yılları arasında İngiliz Sömürge İdaresi tarafından hapishane ile Zaptiye Merkezi olarak kullanılmıştır. Destanlara da konu olan kanun kaçaklarından Hasan Bulliler ile Tabur İmam Tekkesinin kurucusu olan Cezayirli Tabur İmam’ın burada hapis yattıkları kaydedilmektedir.
1903 – 1947 yılları arasında han olarak orijinal işlevini sürdürmüştür. 1947 – 1962 yılları arasında odaları yoksul ailelere kiralandığından küçük bir mahalleyi andırmaktaydı. 1982 – 2002 yılları arasında restore edildikten sonra Kıbrıs’a özgü el sanatlarının üretip satıldığı bir merkez olarak hizmete sokulmuştur.
Yaklaşık kare planlı ve iki katlı bir yapıdır. Ortadaki açık avlunun etrafını, önlerinde çapraz tonozlu revaklar bulunan tonozlu odalar çevrelemektedir. Alt kat odaları ticarethane, üst kat odaları ise otel olarak kullanılmaktaydı. Alt ve üst katlarda 68 oda, doğu girişindeki revakların gerisinde ise tek katlı 10 dükkân bulunmaktadır. Asmaaltı meydanına açılan doğudaki ana giriş kapısının iki yanındaki revaklarda hayvanlara ait yem ve su yalakları bulunmaktaydı. Hanın yüksek kemerli olan batı kapısı develerin hana girmelerine kolaylık sağlamaktaydı.
Hanın orta avlusunda sütunlar üzerinde yükselen bir köşk mescidi bulunmaktadır. Anadolu’daki benzer örneklerden yararlanarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Mescit’in altında bir su deposu vardır. Köşk mescidinin güneybatısındaki mezarın kime ait olduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, mescitte ibadet ederken vefat eden eşraftan birine ait olduğu sanılmaktadır.
